Gaziantep Efsaneleri- Bir Hayvana Dönüşmek Suretiyle Şekil Değiştirme

Gaziantep'te şekil değiştirme motifinin bulunduğunu görmekteyiz. Zor durumdan kurtulma dileği ya da cezalandırma amacıyla gördüğümüz şekil değişiklikleri, insandan ayıya, kuşa, kekliğe, kaplumbağaya ve şempanzeye dönüşmek şeklinde gerçekleşmektedir. Bu tür efsanelere geçmeden önce motifleri bakımından farklı özellikler arz eden Bir Güvercin Avı(8) adlı efsaneyi ayrıca incelemek istiyorum. Efsane şöyledir:

1- Avcının biri bir ağaçtaki güvercini vurmak için üç defa nişan alır.
2- Her seferinde ağaçtaki güvercin insan olarak şekillendiğinden vazgeçer.
3- Hayal gördüğünü zannederek dördüncü defa da tetiği çeker, ancak hemen bayılır.
4- Avcıya nefes etmesi için Gazali 'ye götürürler.
5- Yolda ayılan adamı karşısında gören Gazali, göğsünü açarak, "Bak beni ne hale koydun," der.

Gaziantep'te avcılar güvercinleri avlamaz, onları Gazali'nin koruduğuna inanırlarmış. Gazali'nin Gaziantep'te yaşamış olduğuna dair gerek yazılı kaynaklarda, gerekse halk arasında bilgi ve rivayetler mevcuttur. Türbesinin de Antep kalesinin burçlarının birinin içinde kapıya inen yolun hemen başladığı yerde bulunduğu söylenmektedir. Kayacık Semtinde Gazali sokağı, Yazıcık semtinde vaktiyle bulunan Hamam Gazal ve benzeri bilgiler de Gazali'nin Gaziantep'te yaşadığı rivayetini kuvvetlendirmektedir. Bu efsaneden anlaşıldığına göre Gazali, istediği zaman insan, istediği zaman güvercin kılığına girebilmektedir. Bu efsanedeki şekil değiştirme motifinde bir süreklilik yoktur. Halbuki efsanelerdeki şekil değiştirme motifinde süreklilik vardır. Efsane bu yönüyle masal motifi taşımaktadır. Masallardaki şekil değiştirme motifinde süreklilik bulunmaz. Masal kahramanı diyelim ki kuşa dönüşebiliyorsa kimi zaman kuş, kimi zaman insan olarak karşımıza çıkabilir. Veya hangi şekle dönüşebiliyorsa dilediğinde insan olarak ortaya çıkabilir. Bu şekildeki şekil değiştirme motifi tespit ettiğim bir çok Gaziantep masalında da mevcuttu. Şekil değiştirme motifinin bulunduğu diğer efsanelerdeki şekil değiştirme sebebi bu efsanede görülmez; burada bir keramet söz konusudur. Şekil değiştirme, bir din büyüğünün kerameti olarak gerçekleşmektedir.

Efsane kahramanının keramet sebebiyle dilediği kılığa girebildiği bir başka Gaziantep efsanesi de bir başka ermiş kişi için , Hacı baba için anlatılan efsanedir. Gaziantep halkının adak ve ziyaret yeri olarak da gittiği, Hacı Baba semtinde bir türbesi bulunan Hacı Baba (9) ile ilgili efsaneye göre de Hacı Baba çirkin, üstü başı yırtık bir kişi iken bir pencerede görerek aşık olduğu kızın kendisiyle alay etmesi üzerine keramet göstererek, önce kentin sönen ışıklarını ağzından çıkan bir kıvılcımla yakar, sonra da silkinerek çok yakışıklı bir delikanlıya dönüşür.

Gaziantep'te hayvanlar için anlatılan efsanelerde görülen şekil değiştirme şu sebeplerle gerçekleşmektedir:

A. Kötü huylar (yalan ve hile)
B. Utanılacak veya güç bir durumdan kurtulma.

A. Kötü Huylar: Bu efsanelerde efsanedeki hayvan vaktiyle insandır ve kötü bir davranışı üzerine hayvana dönüştürülerek cezalandırılır. Biçim ve özelliğinde o kötü huyunu çağrıştıracak bir hususiyet taşır.

Şempanze
a. Şempanze vaktiyle boyacılık eden bir insandır.
b. Yalan söylediği için Allah'ın öfkesine uğrayıp şadıya (şempanzeye) dönüşür.
c. Bu arada kırmızı boyalı elini arkasına sürdüğü için arkası o rengi alır.

Kaplumbağa (tosbağa)
a. Kaplumbağa Arasa' da alım satımda çalışmaktadır.
b. Tahıl ölçerken hile yaptığı için ölçeği başına geçmiş ve kaplumbağaya dönüşmüştür.

Kaplumbağa ile ilgili olarak Kahramanaraşlı bir hanımdan dinlediğim bir efsane şöyledir : Kaplumbağa vaktiyle genç bir gelinmiş. Bu gelinin hırsızlık yapmak gibi kötü bir huyu varmış. Bir gün evden hırsızlayıp çalmak için çelikle buğday ölçüyormuş. O esnada kayın pederi görmüş. Gelin çok utanmış. Utancından ve saklanma isteğinden çeliği başına geçirmiş ve kaplumbağaya dönüşmüş. (12)Efsanenin Gaziantep ve Kahraman Maraş varyantlarında kötü bir huy dolayısıyla cezalandırılma söz konusudur. Her iki varyantta da kaplumbağanın şekline uygun olarak bir ölçü aletiyle yapılan eylem söz konusudur.

Keklik
a. Kafirlerin elinden kaçarak bir kavağa saklanan Hz. Ali'yi keklik görerek haber verir.
b. Kafirler Hz. Ali'yi bulup yaralarlar, keklik de kanından içer.
c. Allah, bir insan olan kekliği kuşa çevirerek cezalandırır. Cezalandırılma sebebiyle kuşa dönüştürülmede genel olarak kuşlar daha az, diğer hayvanlar daha fazladır. İnsan asıllı kuş efsanelerinin pek çoğunda, kuş olup uçma bir kurtuluş yolu olarak karşımıza çıkar. Belki de insan, gökleri bir uçtan bir uca fethe çıkabilen kuşlara gizliden gizliye bir imrenme duyduğu içindir.

B. Utanılacak Bir hal veya Güç Bir Durumdan Kurtulma : Bu tür efsanelerde efsane kahramanı utanç verici bir durumdan kurtulmak için şekil değiştirmeye razı olur veya zor bir durumdan bir hayvana dönüşerek kurtulur. Bu durum kimi zaman efsane kahramanının dileği sonucu gerçekleşirken kimi zaman da böyle bir dilek bulunmaz.

1- Kendi duası ile şekil değiştirme:
Ayı
a. Ayı aş ermekte olan hamile bir kurt gelini imiş.
b. Canı kebap ister, ölen bir katırın etini kebap edip yerken kayın pederi tarafından görülür.
c. Utancından hayvan olmayı diler, ayı olup dağa çıkar.

Tavşan
a. Tavşan vaktiyle eşekmiş. İnsanların elinden eziyet çektiği için "Allah'ım ne olur beni bu halden kurtar" diye dua etmiş.
b. Duası üzerine tavşana dönüştürülmüş. Kulaklarının uzunluğu ve etinin ötürüğü bundanmış.

2- Herhangi bir dilekte bulunmadan şekil değiştirme

İbibik
a. Genç bir gelin olan ibibik aynanın karşısında saçını tararken kayın pederi tarafından görülür. Çok utanır.
b. Allah da onu ibibik kuşu yapar. Başındaki kepez o tarağı imiş.

Ayı ve tavşan ile ilgili efsanelerde utanılacak durumdan veya eziyetten kurtulmak için efsane kahramanlarının şekil değiştirmek istediklerini bu dileğin gerçekleştiğini görmekteyiz. İbibik kuşu ile ilgili efsanede gelinin bir dileği olup olmadığı kayıtlı değildir. Sadece çok utandığı belirtilmektedir. Hayvanlarla ilgili şekil değiştirme motifinin söz konusu olduğu bu efsanelerde efsane kahramanı insandan hayvana dönüşürken tavşanda farklı bir durum vardır, burada hayvandan hayvana dönüşmek söz konusudur.

Gaziantep efsanelerinde gördüğümüz herhangi bir hayvana dönüşmek suretiyle gerçekleşen şekil değişiklikleri Anadolu'da ve Türk dünyasında rastladığımız benzerleriyle paralellikler gösterir. Sivas'ta taranırken kayın pederi tarafından görülen gelinin kuş olmak istemesi, Azerbaycan'da başını yıkarken kayınpederi tarafından görülen gelinin kuş veya taş olmayı istemesi örneklerinde olduğu gibi. Efsanelerdeki olaylar, aile hayatı, toplumun değer yargıları, kişilerin toplum içerisinde aldıkları rollerle ilgili önemli ipuçları taşırlar. Bunu yukarıdaki efsanelerin kimilerinde net bir şekilde görmekteyiz. Yukarıdaki ibibik kuşu ve ayı ile ilgili efsanelerde utanma üzerine şekil değiştiren taze gelinin, bu durum, yaşı ve aile içindeki rolüyle yakından bağlantılıdır. İşte efsanenin mantığı...Gaziantep efsanelerinde bir hayvana dönüşmek suretiyle görülen şekil değişiklikleri tek şekle dönüşmek şeklindedir . İncelediğim bu efsanelerde birbirine bağlı şekil değişiklikleri söz konusu değildir. Gaziantep'te hayvanlarla ilgili olarak anlatılan benim ulaşıp tespit edebildiğim efsaneler içerisinde şekil değiştirme motifine yer verenler bunlardır.

Gaziantep'te hayvanlarla ilgili olarak anlatılan daha pek çok efsane vardır. Yılan, serçe, kumru, yarasa, tavus kuşu gibi hayvanlarla ilgili olarak anlatılan bu efsaneler o hayvanların yaradılışları ve hususiyetleri bakımından açıklayıcı mahiyet taşımaktadırlar.

ilgili yazılar
Gaziantep Efsanelerinde Şekil Değiştirme Motifi Üstüne
Gaziantep Taş Kesilme Motifine Bağlı Efsaneler
Gaziantep- Herhangi Bir Tabiat Varlığına Dönüşme Efsaneleri